تاریخچه فرت بافی

فُرَت در فرهنگ معین به معنای تار و پود آمده است.

فرت بافی ( Traditional cloth weaving ) مانند سایر انواع صنایع دستی در خراسان بزرگ رایج و متداول بوده و قدمتی چند صد ساله دارد اما از پیشینه ای مکتوب برخوردار نیست و بافندگان شیوه بافت را بیشتر به صورت سینه به سینه به دیگران انتقال دادند.

به نقل از یکی از فرت بافان قدیمی شهر ، واژه فرت برگرفته از صدای برخورد نی ها و شانه در دستگاه فرت است ، درست مانند صدایی که به هنگام قیچی زدن پارچه به وجود می آید.

بافت و تهیه منسوجات مختلف از قبیل انواع حوله ، چادر شب ، سفره ، بقچه و لباس زیر به وسیله نخ های تابیده یا ابریشم در استان خراسان «فُرَت بافی» یا «تُن بافی» نامیده می شود.

 

 

مراحل بافت فرت

 

1. تهیه نخ : در قدیم بیشتر مردم دامدار بودند و با چیدن پشم دام ها ، نخ مصرفی خود را تولید می کردند. نخ مصرفی بافندگان در گذشته بیشتر ابریشم و ابریشم برقی بود که بسیار با کیفیت و مرغوب بود ؛ اما به دلیل گران شدن این نوع نخ و عدم تمکن مالی بافندگان و خریداران ، بیشتر از نخ های با کیفیت پایین و ارزان مانند پنبه و کاموا استفاده می شود.

2. رنگرزی : در قدیم رنگرزی را به طور سنتی انجام می دادند اما بعد ها با ورود انواع رنگ های آماده و صنعتی ، دیگر از رنگ طبیعی استفاده نکرده و بیشتر رنگ های آماده تهیه و استفاده شد .

3. چله بندی : چله بندی همان آماده کردن نخ های تار برای بافت است.

4. کلاوه یا چرخ توته : نخ دوک یا کلاف که به کدوهم مشهور است به وسیله دستگاهی با نام چرخ توته یا کلاوه ( این وسیله به لیک لیکی هم معروف است چرا که موقع کار با لک و لک که یک واژه محلی است به معنای آرام کار کردن ) تبدیل به توته می شود. توته ها به وسیله دستگاهی از جنس نی تبدیل به ماوره می شود ، ماسوره داخل ماکو قرار گرفته و آماده بافت می شود. ( این توته ها در بافت پود مورد استفاده قرار می گیرد. )

کار سرانداختن تارها دو نفره انجام می شود و حدود دو روز زمان می برد. جلوی روی بافنده گله ، تیغه و شانه قرار داردو به مجموعه این سه قسمت بالا کار می گویند.
با حرکت گله ها ، دهانه کار باز شده و پودگذاری به وسیله ماکو و پرتاب آن به دهانه کار صورت می گیرد. بافنده پاهایش را در پدال جابجا کرده و یک رج بافته شده و شانه می شود. مقدار بافته شده دور یک چوب استوانه ای به طول 70 سانتی متر پیچیده می شودو هر زمان بافنده حدود 70 متر بافت ، پارچه از فرت پیاده شده و برش می خورد.

پارچه های بافته شده بیشتر شامل انواع حوله ، شال ، روسری ، بقچه ، چادر شب ، پیژامه ، زیر پیراهنی ، چادر و حتی کفن می باشد.

 

نقوش

نقوش ، انعکاسی از زندگی بی پیرایه هنرمند روستایی است که با الهام گرفتن از طبیعت و فضای پیرامون خود ، بسیار ساده و به دور از پیچیدگی می باشد و گل و گیاه و پرنده در آن به وفور به چشم می خورد. گل نماد معنویت و لطافت ، پروانه نشانه ای پیوند زمین با آسمان و احترام به طبیعت و درک جهان پیرامون می باشد.

نقوش رایج در بافت ها : پنج گل چکی ، گل کوش (به شکل پاپیون ) ، گل سماور ، گل پروانه ای ، گل مارپیچ ، گل بال نی یی ( به شکل ضربدر )

 

دستگاه فرت بافی

وسیله ای با اجزای ساده ای است که در اتاقی به همین منظور به اندازه تقریبی 2 در 5 متر برپا می شود. در تربت جام این دستگاه بیشتر چوبی و ثابت است اما در برخی روستاها از جمله یزد ، دستگاه فلزی و متحرک است.

اجزای دستگاه

• شانه یا دسته تیغ : تیغه توسط دو رشته نخ از سقف آویزان می شود. اندازه های متفاوت دارد و معمولا با اعداد زوج محاسبه می شود. یکنواخت کردن و کنترل پارچه و استحکام بافت و درگیری تارو پود آن بر عهده شانه می باشد.

• گــُله : وسیله ای برای زیر رو کردن نخ های تاربه کمک پاها می باشد. جنس آن از نخی ضخیم و به اندازه عرض پارچه است.

• روکاری : به مجموعه گله و تیغه که عمل بافت را انجام می دهند ، روکاری می گویند.

• استخونک : برای محکم نگه داشتن طناب کارگاه آن را به استخوان قلم پای گوسفند گره می زنند.

• قُنده و طناب کارگاه : گنده یا قنده نخ روی طناب کارگاه قرار می گیرد و تارهای تنیده شده را به جلو و عقب می راند.

• پوشار: پدالی است چرمی به شکل نوار لایه لایه بریده و دوخته شده که پای بافنده روی آن قرا گرفته و با بالا و پایین بردن آن عمل بافت را انجام می دهد. در بافت های مختلف تعداد پوشار کم و زیاد می شود. در بافت های ساده تعداد پوشار دو تا و در بافت های لانه زنبوری به چهار تا شش عدد می رسد که بافنده در هر رج باید به سرعت جای پای خود را عوض کند ، اگر بافنده مهارت و سرعت لازم را در جابجایی پاهایش نداشته باشد طرح لانه زنبوری اجرا نشده و نظم پارچه نیز بهم می خورد.

• قابول ( بازیگرها) : قابول ها به گله و پوشار هم در پایین به آن متصل است و با حرکت پا در پوشار ، قابول هم حرکت میکد و بافت انجام می پذیرد.

• گزبند : کار متر را انجام می دهد. با این تفاوت که از لحاظ اندازه با متر فرق می کندو هر ” گز ” دو متر و هشتاد سانتی متر است. همچنین موقع تنیدن تارهای زیر ، تار های رو را تا آخر کار فرت نگه می دارد و درستی بافت و زیر و رو شدن نخ ها به وسیله گزبند مشخص می شود.

• تخته یا روکار : نزدیک ترین قطعه به نخ است و باعث می شود کناره های پارچه یا ترکی پارچه تمیز و یکدست شود.

• ماکو : وسیله ای است استوانه ای شکل که وسط آن پهن و در دو طرف باریک می باشد و ماسوره در آن قرار می گیرد.

• ماسوره : میله ای پنج تا هشت سانتیمتری و اکثرا پلاستیکی است که نخ آماده بافت داخل آن قرار می گیرد و سپس در ماکو گذاشته می شود.

• نورد : میله ای از جنس چوب یا فلز است که پارچه بافته شده به دور آن پیچیده می شود.

• نوردگردان : وسیله ای است که باعث حرکت نورد می شود.

• پایه نورد : قسمتی از دستگاه است که نورد روی آن قرار می گیرد.

 

فرت بافی هنری مختص مردم منطقه ما (تربت جام)

 

یکی از مهم‌ترین هنرهای دستی در شهرستان تربت جام که پیشینه ای غنی و طولانی دارد ، هنر پارچه بافی است.

این هنر نقش مهمی را در باب خود کفایی و اشتغال زایی در سطح این شهرستان ایفا می‌کند.

پارچه بافی در اصطلاحی محلی ” فرت بافی یا تن بافی ” خوانده می شود و بخشی از جهیزیه عروس‌های این شهرستان را به خود اختصاص می‌دهد .

فرت به چه معنا؟

فرت یعنی پارچه ای که بافتی صاف دارد و از نخ پنبه پر تاب یا ابریشم با نقش های چهار خانه _ جو دانه _ پیچازی و … در آن استفاده می‌شود و همچنین فرت بافی نوعی نساجی سنتی به منظور بافت پارچه‌های محلی زیبا و رنگا رنگ هست.

گاهی نقش‌های استفاده شده نشان از طبیعت و فضای اطراف هنرمند می‌باشد که به دور از هر نوع پیچیدگی بر روی پارچه ای خلق می شود.

از فرت به عنوان دستمال های اشپز خانه ، دستمال های جیبی ، حوله دست و صورت ، خشک کن حمام ، جانماز ، سجاده ، برای تهیه لباس های تابستانی مردانه و یا زنانه ، شال ، چادر شب ، دستار (مندیل _ کلاه و عمامه) ، بافت گلیم و قالی های تربتی با نقش های محلی استفاده می‌شود .

اهمیت صنعت فرت بافی

در گذشته صنعت فرت بافی از حرفه ها و مشاغل اصلی مردها و زن ها در کارگاه های موجود در مناطق روستایی بود اما با گذشت زمان به علت شرایط نا مساعد بازار این هنر توسط بانوان هنرمند در منزل‌های شخصی دنبال می‌شود.

یکی از دلایل مهمی که باعث ایجاد این نوع هنر می‌شد برودت هوا در زمستان و سبک بودن آن برای کار کشاورزها بود.

ماده اولیه مورد نیاز جهت فرت بافی ، پنبه است و همان طور که می دانیم استان های یزد و خراسان به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب جهت کاشت دیم پنبه ، زادگاه این هنر به حساب می آیند .

در مراسم های عروسی رسم بر آن است که هر تازه عروسی یک سرویس فرت را در جهیزیه خود داشته باشد که اصولا این سرویس فرت توسط خود عروس یا مادر او تهیه می‌شده.

یکی از اصلی ترین مراکز تولید محصولات بافت فرت روستای بزد از توابع شهرستان تربت جام است.

مسابقه هنر فرت بافی در روستای بزد به ۱۵۰ سال پیش برمی‌گردد.

تا چندی پیش به علت سختی فرایند کار _ هزینه های بالا جهت تهیه مواد اولیه و درآمد کم کارکنان و عدم شناخت و بی اطلاع بود هم وطنان این هنر به دست فراموشی سپرده شده بود.

دستگاه فرت بافی

امروزه دستگاه بافت فرت _ چرخ ریسندگی و ماکو را می توان فقط در منازل و خانه هایی که زنان قدیمی و سال خورده روستا که به این هنر علاقه مند هستند و آن را یادگاری از سوی مادر های خویش می دانند ، پیدا کرد .
در سال ۱۳۸۹ در روستای بزد زنی تصمیم به تاسیس یک کارگاه جهت جلوگیری از فراموش شدن این هنر گرفت و از زنان علاقه مند به این هنر دعوت به همکاری کرد و کارگاه نقشینه بافی تربت جام را افتتاح کرد.

دستگاه بافت فرت به صورت چهار وردی می باشد اما به دلیل تراکم و تعداد کثیر تار ها _ ورد ها ، دو به دو به یکدیگر بسته می شوند و دارای شانه مخصوصی (معمولا نئی) می باشد .

این دسته بافت مانند هنر جاجیم به صورت دو رو عرضه می شود ؛ عرض این دسته بافته ها به ۵۰ الی ۷۰ سانتی متر می رسد و طول آن نیز ۷۰ متر می باشد . نخ مصرفی آن ، نخ پنبه ای ۱۶ دولا و گاهی برای پود از نخ های ابریشم مصنوعی نیز بهره گیری می شود.

فرت بافی از دیر باز به دست زنان هنرمند تربت جام و به ویژه در روستای بزد انجام می.شده و هم اکنون حداقل ۵۰۰ کارگاه فرت بافی در این روستا در حال فعالیت می باشد.

 

 

 

فواید و مزایای محصولات فرت بافی؛

1- باتوجه به نوع الیاف و نخ موجود در این پارچه، هرگز بو نمی‌گیرد !

2- بسیار سبک است…

3- کم حجم و مناسب جای‌گیری ( حمل و نقل اسان و مناسب سفر )

4- از نخ پنبه‌

5-دارای قابلیت آبگیری فوق العاده ( ویژگی منحصربفرد و کاملا متمایز این محصول)

6- خشک شدن در سریع ترین زمان از ویژگی های مخصوص به این نوع پارچه می‌باشد.

7- عدم حساسیت زایی باتوجه به نوع الیاف پارچه و مناسب برای پوست های حساس

8- مناسب برای ترمیم زخم های بالینی

9_احساس مطبوع و لذت بخشی که تفاوت این نوع پارچه را به خصوص در حوله های حمام ایجاد می‌کند،در تجربه اول استفاده از آن به راحتی مشاهده خواهید کرد.